hierbij een sprekend voorbeeld van wat kleuronderzoek kan opleveren
Spannende ontdekking in Deventer: kerk is eigenlijk nog veel mooier dan hij al die jaren leek
Tijdens een toeristisch weekendje in Deventer verloor restauratieschilder Hannie de Keijzer zich in beroepsdeformatie. Dat leidde tot een ontdekking: onder het grijs en de wandbekleding van de doopsgezinde kerk blijkt een waanzinnige kleurenpracht te zitten. ,,Dit kan een attractie voor Deventer worden.”
De Keijzer is zeker niet de minste. Ze werkte al aan het Rijksmuseum, aan de Noorderkerk en het Achterhuis in Amsterdam. Die heeft alles al een keer gezien, zou u misschien zeggen. Mis. ,,Wat ik hier nu zie, heb ik nog nooit aangetroffen”, zegt ze na vier dagen onderzoek in de doopsgezinde kerk, in het pand aan de Penninckshoek waar ook de VVV sinds een aantal jaren huist.
Toen ze een weekendje in Deventer was, bezocht ze de kerk, in 1891 na een prijsvraag ontworpen door de Amsterdamse architect Tjeerd Kuipers. Gelijk zag ze dat op sommige plekjes het originele schilderwerk was blootgelegd. ,,Beroepsgedeformeerd als ik ben vroeg ik me gelijk af wat er nog meer te zien zou zijn als je de kerk nader zou onderzoeken.”
Kijkoperatie
Ze benaderde daarop pandeigenaar NV Bergkwartier, die toestemming gaf voor wat in vaktermen kleurenonderzoek heet. De Keijzer vergelijkt het zelf met een kijkoperatie. Daarvoor mocht ze onder meer een stukje van de kerk ‘slopen’: een grote houten wandbetimmering trok ze van de muur. Onder het hout zat een uitbundige muurschildering, vol van kleur en rijk voorzien van patronen van bloemen en planten. De kleuren trof ze ook aan op het houtwerk en rond de ramen. ,,Ik ben nog nooit zo’n prachtig pakket aan kleuren tegengekomen. Het is zo gedetailleerd, zo zorgvuldig.”
En het mooiste? ,,Het zit door de hele kerk.” Meermaals gebruikt ze daarbij het woord Gesamtkunstwerk, een Duitse term die vrijwel iedereen begrijpt, ook zonder überhaupt een woord Duits machtig te zijn. ,,Weet je wat het is: alles past hier bij elkaar qua kleurgebruik. De bankjes van deze kerk, de gebrandschilderde ramen en dus deze schilderingen. Alles is er nog zoals het geweest is, dat is het mooie van dit onderzoek.”
Het liefst zou ze de hele kerk weer in oude luister herstellen, samen met leerlingen van kunstvakschool Cibap, waar ze dertig jaar geleden zelf het vak leerde. ,,Alleen al omdat deze kerk nog toegankelijk is; er zijn hier nog evenementen, de kerk is nog als kerk in gebruik en ook toeristen kunnen hier nog vaak naar binnen. Dit kan echt een attractie worden in Deventer.”
Financieel
Zover is het lang nog niet, maar de NV Bergkwartier ziet het plan wel zitten, zegt directeur Barend Jan Schrieken. ,,We willen eerst kijken in hoeverre het haalbaar is om het te herstellen, wat dat bijvoorbeeld kost. Het belangrijkste is dat we straks in kaart hebben hoe het geweest is. Maar ik ben het er mee eens: het mooiste zou zijn om dit met leerlingen te herstellen.”
Het onderzoek in de doopsgezinde kerk gebeurt met een behoorlijke handicap: archiefonderzoek is op dit moment vrijwel onmogelijk. De deuren van de studiezaal van het Deventer Stadsarchief zijn door de corona-uitbraak gesloten. Onderzoeker De Keijzer moet het doen met een prentenbriefkaart uit van even na 1900, in zwart-wit. De tekeningen van de architect heeft ze nog niet kunnen inzien.
Als er onderhoud word gedaan aan het schilderwerk in een historische binnenruimte is het verstandig om eerst een naar de schades te kijken. Deze vertellen al veel over wat zich onder de huidige verflaag bevindt. Door middel van kleuronderzoek kan deze verf,-en kleurhistorie in beeld gebracht worden.
Oude verflagen zijn beschermd In historische binnenruimten zijn ook de verflagen onderdeel van het monument en daarom ook beschermd. De verflagen mogen dus niet zomaar verwijderd worden deze moeten behouden blijven voor zover dat mogelijk is.
De eerste vraag is wat zit er? Ik kan een kleurverkenning doen. Een kort onderzoekje dat kleurinventarisatie heet. Dit word eerst door mij beoordeeld voordat ik het werk in kaart breng. Mocht in de historische binnenruimten verbouwt worden dan moet er een kleurhistorisch onderzoek plaatsvinden behalve als de kleuren zoals deze nu zichtbaar zijn gehandhaafd worden. Dit uitgebreide onderzoek in de verflagen kan omvatten kleurhistorisch dus archiefonderzoek, stratigrafisch onderzoek (kleurtrappen in de verflagen) aangevuld met laboratorium onderzoek waar ingebedde dwarsdoorsnedes van verflagen en bindmiddel in kaart worden gebracht. Hoe ouder het pand hoe meer onderzoek er gewenst is. Ik doe alleen verkennend onderzoek door middel van kleurinventarisatie oftewel een quickscan.
Wat kan het opleveren
Op de bovenstaande foto een goed voorbeeld van wat kleurinventarisatie kan opleveren. Verstopt onder 2 lagen grijze verflagen is het uitgebreide decoratieve schilderwerk uit de bouwtijd zichtbaar dit is onderdeel van het totaal ensemble. Kleurinventarisatie is een kort vooronderzoek. Hier word op verschillende onderdelen gekeken wat er aan verflagen zit. Als dit bovenwater komt is de volgende vraag hoe heeft het er ooit uitgezien. Hiervoor is archief onderzoek nodig. Bestekken, bouwtekeningen, kranten artikelen en vooral beeldmaterialen schetsen van de architekt of schilder maar ook foto’s kunnen dit beeld compleet maken. De volgende stap is grote vrijleg vensters zodat zichtbaar is hoe de sjablonen in dit geval of schilderingen er uit zien en wat voor kleuren zijn hierin verwerkt? Het doen van proeven om de grijze laag te verwijderen lopen tegelijkertijd. Is het mogelijke de schildering vrij te leggen en hoeveel procent? En wat kan niet worden vrijgelegd en kan met reconstuctie worden aangeheeld. Eigenlijk heel logisch allemaal.
Het in kaart brengen van de conditie van de verflagen
Tegelijkertijd met het onderzoek breng ik ook de conditie van het schilderwerk in kaart. Ik doe als schilder proeven met vastzetten, schoonmaken en reconstructie zodat de opdrachtgever niet alleen de kleurhistorie in beeld heeft maar ook in beeld heeft hoe de uitvoering kan plaatsvinden en wat daarvoor de kosten zijn.
Volledig kleurhistorisch onderzoek.
Dit uitgebreide onderzoek kan omvatten archiefonderzoek, stratigrafisch onderzoek ook wel kleurtrappen genoemd, laboratorium onderzoek waar ingebedde dwarsdoorsnedes van verflagen en bindmiddel worden onderzocht. Hoe ouder het pand, hoe meer onderzoek er vaak gewenst is. Het onderzoek gebeurt naar een bepaald tijdsperiode waarin de ruimte (s) worden teruggebracht. Dit is al in kaart gebracht door middel van een bouwhistorisch onderzoek. Meestal is een kleurverkenning in eerste instantie voldoende om een algemeen beeld te vormen. Als er geen kleurwijziging plaats vind is een kleurhistorisch onderzoek niet nodig.
Nog belangrijker: onder het plafond moet een hele band hebben gezeten met daarop een schildering, maar die is weg en ter plekke niet meer te reconstrueren. De Keijzer heeft haar hoop daarom op het publiek gericht en doet een oproep. Ze hoopt dat er mensen zijn die foto’s hebben van voor 1960, insturen kan naar info@hetmooiewerk.nl De Keijzer: ,,Het liefst in kleur, bijvoorbeeld van een amateurfotograaf. Het kan zijn dat er mensen zijn die bijvoorbeeld nog foto’s hebben van festiviteiten als een trouwerij. Die zou ik heel graag zien.”
Verkennend kleuronderzoek of onderzoek naar de conditie van de verflagen.
2020 Doopsgezindekerk, Deventer
2020 De Harmonie, Alkmaar
2019 Noorderkerk, Amsterdam
2019 Station Tiel, NS en Tak Architekten
2019 De Hollandsche Manege, Stadsherstel Amsterdam
2018 Particulier Monnickendam
Kleur geeft uitstraling en betekenis aan een gebouw, interieur of wandkunst. Het is niet eenvoudig om passende kleuren te kiezen bij de historie van het betreffende monument. Ook zijn er vanuit monumentenzorg restricties in het kleurgebruik. Een monument eigenaar kan niet zomaar historisch lijkende kleuren kiezen. In dat geval biedt kleurhistorisch onderzoek hulp bij het maken van de juiste kleurkeuze. Sommige gemeenten ondersteunen eigenaren hierin. Kleur zegt iets over het gebouw en de geschiedenis
Kleurhistorisch onderzoek focust op de samenstelling van de verf en de kleuren. De kennis over toegepaste kleuren en materialen draagt bij aan een beter begrip van:
de geschiedenis van het pand;
de toegepaste afwerkingen van een bepaalde periode;
de betekenis van de toegepaste afwerkingen in een bepaalde fase in de bouwgeschiedenis;
de indertijd gewenste uitstraling van het object/gebouw;
het schildersambacht en de wijze waarop er in het verleden geschilderd werd.
Kleurhistorisch onderzoek vroeg in planvorming Door kleurhistorisch onderzoek vroeg in het proces van planvorming te laten plaatsvinden, leveren de onderzoeksresultaten uitgangspunten voor een restauratie- of herbestemmingsplan. Een eigenaar kan zo bewuste architectonische of technische keuzes maken. Een kleurhistorisch onderzoeker kan achterhalen welke kleuren vroeger achtereenvolgens gebruikt zijn. Daarvoor bekijkt de onderzoeker de verschillende verflagen op en in monumenten en brengt in kaart wat voor afwerklagen er in de loop der jaren gebruikt zijn.
Subsidie voor kleurhistorisch onderzoek De kosten voor het laten uitvoeren van kleurhistorisch onderzoek mag een eigenaar meenemen in de aanvraag voor instandhoudingssubsidie. Van inventariserend tot een volledig integraal onderzoek. Kleurhistorisch onderzoek kent vier typen onderzoek, ieder met een verschillende mate van diepgang, afhankelijk van de onderzoeksvraag.
Kleurinventarisatie Tijdens een kleurinventarisatie wordt bekeken wat voor onderzoek er nodig is. De kleuronderzoeker bekijkt in een snelle rondgang de potentie van een gebouw voor het uitvoeren van kleuronderzoek. Dit geeft een globaal beeld welke verflagen aanwezig zijn en waar. De uitkomst leidt tot een beknopte rapportage of tot het opstellen van een Plan van Onderzoek voor één van de onderstaande vervolgonderzoeken. Welk type onderzoek nodig is heeft te maken met de bevindingen en de wensen die tijdens het bouwproces worden geformuleerd.
Kleurverkenning Deze onderzoekstechniek bestaat uit het laag voor laag afschrapen van de verf waardoor er een chronologisch beeld ontstaat van de gebruikte kleuren. Dit kleurverloop wordt ook wel een stratigrafie of kleurtrapje genoemd. Naast dit stratigrafisch onderzoek vindt laboratoriumonderzoek plaats waar de verfstalen of verfmonsters worden onderzocht op verflaagopbouw. Verder maakt het onderzoek gebruik van literatuur-, iconografisch- en architectonisch- en archiefonderzoek naar bijvoorbeeld fotomateriaal, gegevens via mondelinge overdracht, informatie over vorige bewoners en eigenaren en andere historische gegevens.
Specialistisch onderzoek Soms kunnen de verfstalen ook verder onderzocht worden op het gebruik van bepaalde pigmenten en bindmiddelen.
Integraal afwerkingsonderzoek Een integraal afwerkingsonderzoek bestudeert alle afwerkingsmaterialen zoals pleisterwerk, behang, vloerafwerking et cetera.
Kijk voor meer informatie over restauratie schilderwerken op www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2005/01/01/kleuronderzoek
